Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Energiemarkt Minder gas uit Rusland? Volgens het kabinet vallen de gevolgen vooralsnog mee. Experts bestrijden dat en willen meer kolenstroom of Gronings gas. Maar dat botst met milieu-ambities; dure energie bevordert duurzaamheid.

Maandag was het zover. Rusland draaide de gaskraan naar Nederland voor een deel dicht. Het staatsbedrijf Gazprom levert niet meer aan GasTerra, omdat dit Nederlandse handelshuis weigert in roebels te betalen.

Al maanden werd hiervoor gevreesd, maar het kabinet reageerde direct geruststellend. GasTerra was voorbereid, en daarom heeft het Russische besluit „geen gevolgen voor de fysieke levering van gas aan Nederlandse huishoudens”, liet minister Rob Jetten (D66, Klimaat en Energie) weten. En „naar verwachting” ook niet voor de beschikbaarheid van gas voor het bedrijfsleven.

De geruststellende woorden van het kabinet kregen brede kritiek, vooral uit het bedrijfsleven. Heeft het kabinet wel door dat dit een heuse crisis is? En: er mag nu genoeg gas zijn, maar is dat in de winter ook nog zo? Ook voor bedrijven? En wat als ook buurland Duitsland straks minder gas uit Rusland krijgt?

Sinds deze week krijgt Nederland minder gas van het Russische Gazprom geleverd, omdat het weigert in roebels te betalen. Volgens verantwoordelijk minister Jetten komt de gasvoorziening niet in gevaar. Maar het is de vraag of dat, gezien de relatief kleine gasbuffers en de prijs die nu al torenhoog is, komende winter nog zo is.

Energiedeskundigen, en belangenbehartigers van bedrijven die veel gas verbruiken, verweten het kabinet dat het zich onvoldoende voorbereidt op verdieping van de crisis. Het kabinet moet snel een crisisorganisatie optuigen, vindt werkgeversorganisatie VNO-NCW. Ook klinkt het pleidooi de beperking op kolencentrales op te heffen, zodat zij meer stroom produceren en het uitgespaarde gas kan worden opgeslagen. En, hoor je, het kabinet kan overwegen het Groninger gasveld toch langer open te houden.

Is het kabinet inderdaad te laks? Veel zorgen spitsen zich toe op de gasvoorraad. De opslagen voor gas moeten voor 80 procent gevuld zijn om komende winter verzekerd te zijn van genoeg gas. Normaal gezien vullen gasleveranciers die uit zichzelf: ze kopen gas in de zomer als het goedkoop is, slaan het op en verkopen het in de winter. Maar nu gas in de zomer al zo duur is, hebben bedrijven daar geen trek in.

Het kabinet trekt er miljarden euro’s voor uit om bedrijven te bewegen alle voorraadcapaciteit in Nederland te vullen. De grote vraag is of dat overal gaat lukken. Ook Tweede Kamerleden van de coalitie maken zich hierover zorgen. „Ik mis een overtuigende strategie”, schreef CDA’er Henri Bontenbal op Twitter. „Ik bespeur helaas weinig urgentie bij het kabinet”, tweette Silvio Erkens (VVD).

Jetten liet donderdag weten zich op alle scenario’s voor deze winter voor te bereiden. Op zijn ministerie komen „verschillende teams vrijwel dagelijks samen”.

Vooral het vorige kabinet valt wat te verwijten, zegt Frans Rooijers, directeur van onderzoeksbureau CE Delft. „Het vullen van gasopslagen had veel eerder verplicht moeten zijn voor gasleveranciers, net als in andere landen. Daar is bij het sluiten van het Groninger gasveld onterecht niet over nagedacht.” Nu kan het kabinet dat niet plots opleggen.

Compenseer liever pomphouders dan autorijders

De overheid heeft de gasmarkt de laatste decennia zoveel mogelijk vrijgelaten: dat kon ook omdat Nederland een eigen gasvoorraad achter de hand had. Nu moet het kabinet de markt actief sturen, en dat is nieuw voor het ministerie van Economische Zaken. Herman Vollebergh, hoogleraar Economie en Milieubeleid in Tilburg: „Die trend is ingezet. Door de energietransitie zie je breder het gevoel dat de regering weer moet regeren.”

Maar een oplossing vinden voor deze crisis is niet eenvoudig. Vooralsnog reageert het kabinet erg ad hoc, zegt ondernemer en onderzoeker Jan Paul van Soest van organisatie De Gemeynt. „In Den Haag realiseert men zich onvoldoende dat in een complex energiesysteem alles met alles samenhangt. Als je het een naar beneden duwt – gas bijvoorbeeld – gaat iets anders – vervuilende kolen of schaliegas – weer omhoog.”

Daarom moet het kabinet eerlijk zijn over de tijd die alles kost, zegt van Soest. „Het duurt echt jaren om van de afhankelijkheid van, zeg maar, naargeestige heersers in Rusland en Saoedi-Arabië af te komen.”

Omdat meer duurzame energie uit zon en wind niet op korte termijn mogelijk is, liggen nu twee politiek zeer gevoelige ingrepen toch weer op tafel: langer openhouden van ‘Groningen’ en meer kolenstroom.

Die maatregelen kunnen wél snel voor verlichting zorgen en moeten dus serieus worden overwogen, vindt gasexpert René Peters van TNO. „Nederland is eigenlijk te rijk. We kunnen het ons permitteren gas in de grond te laten zitten en heel duur ander gas te kopen. De overheid betaalt nu 2 miljard euro compensatie aan de eigenaren van vier kolencentrales om die de rest van het jaar uit te laten. Natuurlijk verhoogt aanzetten van de kolencentrales de CO2-uitstoot, maar het is een tijdelijke crisismaatregel.”

Volgens Rooijers (CE Delft) spreekt het kabinet te sussend over de crisis. Jetten zou maatregelen moeten nemen die het verbruik van energie verminderen, vindt hij. Zoals een autoloze zondag, de lichten ’s avonds uit in overheidsgebouwen. „Zichtbare maatregelen die het crisisgevoel versterken en die mensen en bedrijven aanzetten tot minder energieverbruik.” Dat is goed in deze crisis én tegen klimaatverandering.

We laten ons gas in de grond en kopen elders heel duur ander gas

Wat energie besparen betreft, ontbreekt ondanks de hoge prijzen nog altijd de urgentie in Den Haag, zegt ook energie-expert Kees van der Leun van Common Futures. Zijn adviesbureau werkte met branchevereniging voor duurzame energie NVDE aan een plan om in één jaar 5 miljard kuub gas te besparen, bijna de hoeveelheid die uit Rusland kwam. „Het klimaatbeleid gaat de goede kant op, maar ik mis de urgentie op korte termijn. Het is hard nodig om snel gas en olie te besparen, met harde doelen vanuit Den Haag, en regelmatige communicatie over voortgang.”

Volgens Rooijers is het te simpel om nu al de kolencentrales maar weer voluit te laten draaien. „Deze hoge prijzen zijn de prijzen die nodig zijn om duurzaam te worden, om een CO2-vrij systeem te krijgen. Het kabinet moet dus zeggen: wen eraan en handel ernaar. Investeer in verduurzaming. Nu leven we gewoon door alsof er niks aan de hand is.”

Niemand ontkent dat er een serieuze energiecrisis is. Maar veel maatregelen om die te verlichten, botsen met die andere crisis: opwarming van de aarde. Dat kan voor Jetten een reden zijn niet nu al naar alternatieven als kolencentrales te grijpen. Of naar fors lagere accijns op benzine zoals Duitsland deze week doorvoerde. Duurdere energie leidt eerder tot besparing, en tot meer investeringen in verduurzaming: van isolatie in huis tot vergroening in de industrie.

Wie de prijs van energie verlaagt, stut de vraag ernaar. Dat kan Poetins oorlogskas weer spekken en maakt investeren in besparing en alternatieve energiebronnen minder aantrekkelijk. Het is volgens diverse economen beter de prijs hoog te laten en mensen die in de knel komen rechtstreeks te compenseren.

„Als de overheid de prijs nu drukt, gaat dat tegen de verduurzamingsagenda in”, zegt Rooijers. „Compenseer liever pomphouders dan autorijders.” Dan pas verandert het gedrag. „Zo’n hoge prijs is heel vervelend, maar afgelopen week stond op de Nederlandse wegen toch de langste file van het jaar.”

De heikele kwestie voor het kabinet de komende tijd is: hoever moet de steun van de overheid gaan? Extra hulp voor bedrijven? Blijvend lage accijns voor de automobilist? Nederland is importeur van energie. De hoge prijzen maken het land als geheel armer. Die rekening kan alleen worden herverdeeld, niet weggepoetst.

„De markttrends zijn vervelend”, zegt hoogleraar Vollebergh, „maar wat klimaat betreft, wel in de goede richting. Dat gevoel speelt wellicht ook in Den Haag. Het enige wat echt zorgelijk is, zijn de problemen van de lage inkomens. Het is goed dat daar iets aan gebeurt.” Het kabinet besloot in maart de allerarmste huishoudens 800 euro extra compensatie te geven. Maar de groep die in de problemen komt is waarschijnlijk groter.

Volgens Peters (TNO) passen burgers en bedrijven hun gedrag door de hoge prijzen al aan. „Maar we moeten ook reëel zijn. Als de prijs te hard stijgt, kunnen ze het verduurzamen niet betalen.” En bij zulke prijsstijgingen is het volgens Peters de vraag of „je de economie nog in leven houdt”.

Vollebergh constateert juist dat deze crisis laat zien dat we te veel energie gebruiken en te veel CO2 uitstoten. „We leven boven onze stand. Dat was al duidelijk in de landbouw, in de voedselvoorziening, en dat wordt nu ook duidelijk op het gebied van energie.”

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.